آیا انتقال گاز ترکمنستان به اروپا به واقعیت خواهد پیوست؟
منطقه آسیای مرکزی و خزر به دلیل دارا بودن منابع عظیم انرژی توسط کشورهای وارد کننده انرژی بسیار مورد توجه قرار گرفته است. به ویژه این توجه بعد از فروپاشی شوروی از ناحیه اروپا بیشتر شده بود زیرا اروپا به دلیل وابستگی به منابع انرژی و بیش از همه خطوط انتقال انرژی روسیه، همواره احساس ضعف میکند. از این‌رو کشورهای اروپایی به سوی متنوع کردن منابع انرژی متمایل شده و سرمایه‌گذاری های بسیاری در این عرصه انجام داده اند. این روند با بحران گازی روسیه و اوکراین در زمستان سال 2007 تشدید شد. در این فرآیند نام دو خط لوله بیش از همه به چشم می‌خورد: «ناباکو» و «ترانس خزر» که هر دوی این خطوط لوله میتوانند در آینده در تامین گاز اروپا ایفای نقش نمایند.
امروزه نقش حیاتی انرژی و تامین امنیت آن در استمرار توسعه سیاسی و اقتصادی کشورها غیرقابل تردید است و این موضوع همواره در کانون استراتژی کشورهای مختلف جهان قرار دارد. از آنجا که ذخایر گاز و منابع انرژی فسیلی در مناطق خاصی از جهان تمرکز دارند، ضرورت انتقال این ماده مهم به بازارهای مصرف، از مهمترین مباحث مطرح در سیاستگذاری‌های کشورهای عرضه‌کننده ومصرف‌کننده انرژی به شمار می رود. به همین رو ژئوپلیتیک یا «سیاست جغرافیایی» اهمیت بسزایی در مدیریت انتقال منابع داشته و بی تردید یکی از متغیرهای مؤثر در شکل‌گیری سیاست خارجی کشورها پیرامون حوزه انرژی، موقعیت جغرافیایی آن کشور و ارتباط آن با جهان خارج و همسایگان است.
این ویژگی طی سال‌های متمادی به مهمترین موضوع فیمابین کشورهای تولید‌کننده نفت و گاز اورآسیا و دریای خزر از یک سو و شرکای غربی مصرف کننده انرژی از سوی دیگر تبدیل و تعیین چارچوبی برای تعیین مسیر انتقال منابع نفت و گاز به بازارهای مصرف در جهان در محور تعاملات و گفتگوهای دو طرف قرار دارد. در منطقه اوراسیا و دریای خزر که تامین کننده مهم انرژی جهان غرب است، دو حوزه عمده انرژی از یکدیگر قابل تفکیک اند: یکی منابع نفت و گاز روسیه و دیگری حوزه نفت و گاز دریای خزر است.
در زمان حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی به‌رغم آنکه این کشور از منابع نفتی این حوزه روزانه بیش از هفت میلیون بشکه نفت تولید می‌کرد، اما به‌دلیل آنکه افزون بر نیمی از صادرات نفت این کشور به کشورهای همسو با بلوک شرق اختصاص داشت، در آن هنگام این منابع از نقش تعیین‌کننده‌ای که امروزه در معادلات انرژی جهانی دارد، برخوردار نبود.
راهبرد انرژی روسیه در نحوه تأمین نیازهای انرژی کشورهای اروپایی
اتحادیه اروپا جهت استمرار رشد اقتصادی، نیاز فراوانی به انرژی دارد. اتحادیه اروپا از حیث منابع انرژی، منطقه ای فقیر به شمار می رود و صنایع اروپایی که عمدتا مصرف کننده نفت و گاز هستند، به طور روزافزون به واردات انرژی اتکاء دارند. روسیه به عنوان مهمترین تأمین‌کننده منابع انرژی مورد نیاز اروپا، رتبه نخست را در بین دارندگان ذخایر گاز طبیعی دنیا داشته که با در اختیار داشتن شبکه گسترده خطوط انتقال انرژی توانسته نیاز روزافزون کشورهای اروپایی به گاز را تأمین نماید. در تأثیرگذاری راهبرد انرژی روسیه برای تأمین نیازهای انرژی کشورهای اروپایی باید گفت که دیپلماسی انرژی روسیه با تکیه بر حجم ذخایر و زیرساختهای گسترده انتقال انرژی موجب وابستگی نامتقارن کشورهای اروپایی برای تأمین نیازهای انرژی به این کشور شده است.
می توان گفت که گاز طبیعی در اروپا بیش از سوختهای دیگر مورد نیاز است. کارشناسان در خصوص میزان نقش گاز طبیعی در اقتصاد یا سیاست مطالب زیادی را انتشار داده اند. از جمله کتاب "نبرد برای تامین گاز در اروپا"[1] که در آلمان منتشر شده، به جنبه‌های مختلف بازار جهانی گاز و چگونگی تامین گاز در اروپا پرداخته شده است. همچنین رسانه‌های آلمانی می‌گویند که شش سال پس از ناکامی‌پروژه ناباکو[2] که قرار است گاز ترکمنستان و آذربایجان را به آلمان و سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا انتقال دهد، صنایع اروپایی در مورد عرضه گاز ترکمنستان تردید دارند که آیا اروپا هنوز هم فرصتی برای دریافت سوخت آبی و پاک از منطقه آسیای میانه دارد یا خیر.
نویسندگان این کتاب دو روزنامه نگار آلمانی هستند و با اطلاعاتی که در اختیار دارند اثبات می‌کنند که علیرغم قصد جامعه اروپایی برای دستیابی به اشکال مختلف جایگزین انرژی، ممکن است اروپا برای سالها با مشکل تامین گاز مواجه باشد. طبق گفته نویسندگان کتاب مذکور، امکان تامین گاز از مسیرها و جهات مختلف (مانند خط لوله و گاز مایع) برای اروپا به دلیل آنکه کشورهای مختلف جهان می توانند در عرضه آن مشارکت نمایند، به یک اختلاف نظر تبدیل شده است. از دیدگاه این نویسندگان، ترکمنستان نیز می تواند در این فرایندها مشارکت جوید. در واقع، نویسندگان فوق توجه ویژه ای به تجزیه و تحلیل سیاست انحصاری گاز روسیه با ملاحظه مصرف کنندگان اروپایی و کشورهای ترانزیت کننده دارند.
نویسندگان کتاب مذکور معتقدند که در حال حاضر تامین کنندگان اصلی گاز به بازار اروپا شامل روسیه، قطر و الجزایر میباشند. در عین حال، آنها خاطرنشان می سازند که تامین کنندگان جدید نیز وارد عرصه خواهند شد، لذا باید کشورهای حوزه دریای خزر را از جمله تامین کنندگان بالقوه گاز به اروپا به شمار آورد.
تلاش ترکیه و اروپا برای تامین گاز قاره سبز از آذربایجان و ترکمنستان
پروژه کریدور گاز جنوبی[3]، شامل خط لوله ای است که در صورت عملیاتی شدن، گاز جمهوری آذربایجان را از طریق ترکیه به اروپا انتقال خواهد داد و بخشی از توسعه میدان دوم شاه دنیز به شمار می رود. با اجرای این خط لوله می توان تا حدی اطمینان حاصل کرد که امنیت انرژی اروپا بیشتر تامین خواهد شد. در همین ارتباط استیوت یانوکاوسکا سفیر اتحادیه اروپا در آذربایجان اظهار داشت که گسترش کریدور گاز جنوبی با افزوده شدن منابع گازی دیگر امکان پذیر است. وی گفت که این امر میتواند در صورت تقاضای بیشتر، با نصب پمپهای اضافی و امکانات گسترده تر برای انتقال گاز صورت گیرد.
مراسم افتتاح مرحله نخست کریدور گاز جنوبی در تاریخ 29 می 2018 در باکو و مراسم افتتاح خط لوله گاز ترانس آناتولی[4]، در تاریخ 12 ژوئن 2018 در شهر اسکیزیر ترکیه برگزار شد. این خط لوله گاز طبیعی آذربایجان را به ترکیه و سپس، از طریق خط لوله گاز ترانس آدریاتیک[5] (در حال ساخت) به کشورهای جنوب اروپا انتقال می دهد و قرار است که در سال 2020 از این مسیر به اروپا گاز صادر شود.
برای اتصال ترکمنستان به سیستم خط لوله انتقال گاز این کشور به اروپا، ضروری است خط لوله انتقال گاز ترانس کاسپین که گاز ترکمنستان را از قلمرو آذربایجان به اروپا انتقال میدهد نیز احداث شود. با احداث این خط لوله انتقال گاز امکان انتقال گاز طبیعی بیشتری به اروپا از طریق خط لوله گاز جنوبی فراهم می‌گردد. ترکیه هم از اجرای این پروژه که به کریدور گاز جنوبی متصل میشود، حمایت میکند.
علییار عظیماف، معاون پژوهشی موسسه مطالعات قفقاز وابسته به آکادمی ملی جمهوری آذربایجان، در مجله تحلیلی دیپلماسی مدرن در مقاله ای با عنوان روابط انرژی روسیه و قفقاز جنوبی می نویسد: «پروژه خط لوله انتقال گاز جنوبی تنوع بسیار زیادی در تامین انرژی اتحادیه اروپا ایفا میکند و کشورهای اروپایی را قادر میسازد با استفاده از مسیرهای گوناگون نسبت به تامین انرژی خود اقدام نمایند. در این حلقه، آذربایجان می تواند نقش اتصال بخش بین اروپا و آسیا را ایفاء نماید.»
آذربایجان از طریق خط لوله ترانس آدریاتیک که بخشی از پروژه انتقال گاز جنوبی به جنوب اروپا است، قصد دارد گاز مهمترین مناطق اتحادیه اروپا را تامین نماید. نکته اصلی در اینجا این است که در صورت اجرای پروژه ترانس خزر[6] که منابع گاز ترکمنستان را از طریق جمهوری آذربایجان به اروپا انتقال خواهد داد، کریدور گاز جنوبی قادر خواهد بود تا مقادیر بیشتری از انرژی مورد نیاز اروپا را تامین نماید.
علی یار عظیماف در ادامه میگوید: به این ترتیب، اگر پروژه انتقال گاز جنوبی در مجموع، 16 میلیارد متر مکعب گاز در سال عرضه کند (6 میلیارد دلار برای ترکیه و 10 میلیارد برای اروپا)، پس از اجرای خط لوله انتقال ترانس کاسپین، امکان انتقال گاز از این خط لوله به میزان قابل توجهی افزایش مییابد. هماکنون اتحادیه اروپا و آلمان از پروژه انتقال گاز جنوبی حمایت می‌کنند، زیرا این مسیر مطلوبترین مسیر برای تامین گاز از حوزه دریای خزر به بازارهای اروپایی است. در عین حال، این کارشناس آذری انرژی تأکید میکند که اگر پروژه خط لوله ترانس خزر اجرا شود، عرضه گاز از ترکمنستان از طریق جمهوری آذربایجان به اروپا امکان پذیر خواهد بود.
کارشناسان حوزه انرژی معتقدند با احداث پروژه انتقال گاز جنوبی و با اتصال خط لوله ترانس خزر، زمینه بالقوه برای افزایش صدور گاز به کشورهای عضو اتحادیه اروپا و انتقال گاز ترکمنستان به قاره مذکور وجود دارد. از طرفی اروپا هم در آینده به گاز بیشتری نیاز دارد تا وابستگی خود را از نسبت به گاز روسیه کاهش دهد. اکنون که کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر موانع را برای احداث خط لوله گاز خط لوله ترانس خزر از میان برداشته، میتوان نسبت به اجرای خط لوله ترانس خزر و تامین گاز اروپا توسط ترکمنستان امیدوار بود.
بعضی از کارشناسان و تحلیل گران حوزه انرژی بر این باورند که امضای توافقنامه اخیر که وضعیت رژیم حقوقی دریای خزر را تعیین می نماید، فرصتی مناسب برای پر کردن خلا موجود جهت احداث خط لوله انتقال گاز آذربایجان به ترکیه با مقادیر بیشتری از گاز ترکمنستان را فراهم آورده است. به نظر این کارشناسان هرچند احداث خط لوله گاز از بستر دریای خزر به سمت اروپا، پروژه ای پر هزینه است، اما زمانی مقرون به صرفه خواهد بود که خط لوله ترانس خزر از ترکمنستان به پروژه انتقال گاز جنوبی متصل گردد. این کارشناسان همچنین تاکید می‌کنند که درخواست گاز اضافی از سوی اروپا از طریق ترکمنستان می تواند تامین گردد. در این راستا و در سال گذشته و در سال جاری در نشست وزرای شورای مشورتی کریدور گاز جنوبی، در خصوص تقاضاهای بالقوه و امکان گسترش و همچنین منابع اضافی گاز مورد مذاکره قرار گرفته است.
حمایت آمریکا از پروژه‌های انتقال گاز منطقه در تقابل با روسیه
اکنون آمریکایی‌ها به طور مکرر در موضوع انتقال گاز منطقه به بازارهای مصرف مداخله می نمایند. مقامات آمریکایی نه تنها اهداف خود را از طریق گفتمان‌های انتزاعی پیرامون بازار آزاد مخفی کرده اند، بلکه به طور مستقیم آنچه را که می خواهند، می‌گویند و عمده حرفشان این است که: وابستگی اروپا به عرضه گاز روسیه باید کاهش یابد. لذا واشنگتن از کشورهای دارنده ذخایر گاز در حوزه دریای خزر از جمله آذربایجان و ترکمنستان و هر کشور دیگر دارای منبع گاز می خواهد گاز خود را به اروپا انتقال دهند.
مجلس نمایندگان آمریکا لایحه ای را برای مقابله با تامین انرژی روسیه در اروپا به تصویب رسانده است. این لایحه با هدف کاهش وابستگی اروپا به گاز روسیه، افزایش رقابت در بازار، تشویق شرکتهای آمریکایی به سرمایه گذاری در زیرساختهای انرژی در اروپا و افزایش صادرات انرژی و فنآوری از آمریکا تهیه و تصویب شده است.
به طور خاص در این مصوبه پیشنهاد شده تا یک میلیارد دلار برای زیرساختها و پروژه های مرتبط با رقابت با گاز روسیه اختصاص داده شود. این بدان معنی است که هر پروژه ای که وابستگی اروپا به گاز روسیه را کاهش دهد، احتمالا مورد حمایت آمریکا قرار خواهد گرفت و این حمایت نه تنها سیاسی بلکه مالی نیز خواهد بود.
اخیرا دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا، در پیام تبریک خود به رئیس جمهور ترکمنستان به مناسبت تعطیلات نوروز، ابراز امیدواری کرد که ترکمنستان از تصویب رژیم حقوقی و وضعیت قانونی دریای خزر برای سازماندهی صادرات گاز طبیعی به غرب استفاده کند.
شاید بتوان گفت که ترکمنستان، به معنای واقعی می تواند در «جنگ برای عرضه گاز به اروپا» شرکت نموده و در آینده نزدیک، گاز این کشور با احداث خط لوله انتقال گاز ترانس خزر با اتصال به پروژه انتقال گاز جنوبی به بازارهای اروپایی صادر گردد.«لازم به ذکر است که مذاکرات میان ترکمن گاز و گازپروم روسیه برای صدور مجدد گاز طبیعی ترکمنستان به روسیه از اول ژانویه 2019 آغاز شد و از 15 ماه ژوئن صادرات گاز ترکمنستان به روسیه شروع شده است. قرار است مذاکرات نهائی بزودی برای تعیین بهای گاز صادراتی در عشق آباد انجام شود.
در این میان با توجه به عبور خط لوله ترانس خزر از دریا و نامعلوم بودن موضوع چگونگی تقسیم بستر و زیر بستر این دریا و طرح مسائل زیست محیطی، و از طرفی با توجه به فشارهای سیاسی جهت اجرای این طرح از سوی آمریکا در جهت انزوای ایران و روسیه، احداث این خط لوله به یک نقطه قطعی منجر نشده و هنوز هم در هاله ای از ابهام قرار دارد. باید منتظر ماند و نظاره کرد که در آینده چه پیش خواهد آمد؟
[1]) Die Schlacht um Europas Gasmarkt
[2] ) NABUCCO
[3] ) South Gas Corridor (SGC)
[4] ) Trans-Anatolian
[5] ) Trans Adriatic Pipeline
[6] ) Trans-Caspian