مذاکرات برای انعقاد قرارداد پنج ساله صادرات گاز ترکمنستان به روسیه

 

با فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال ترکمنستان، تاکنون روابط گازی دو کشور فراز و فرود‌های زیادی داشته است. در ابتدای استقلال ترکمنستان، این کشور به سیستم انحصاری انتقال گاز روسیه وابسته بود و این امر چانه‌زنی آن را برای تعیین قیمت گاز کاهش می‌داد. ولی به تدریج با ساخت خطوط لوله جدید و همکاری با کشورهای همسایه و دیگر کشورها، توانست وابستگی خود را به بازار گاز روسیه کمتر کرده و قدرت چانه‌زنی خود را برای تعیین قیمت گاز در برابر مسکو و در سطح بین‌المللی بالاتر ببرد.

سیاست انرژی ترکمنستان در برابر روسیه از زمان استقلال تا 2014

سیر تحولات در روابط دو کشور از ابتدای استقلال تاکنون در حوزه‌ی انرژی، نشان دهنده این است که نیاز روسیه به گاز ترکمنستان روز به روز بیشتر می‌شود. همین موضوع سبب شد ترکمنستان در نوامبر 1994، تحویل گاز به اوکراین از طریق روسیه را به حالت تعلیق درآورد. این رخداد آغاز تلاش‌های استقلال‌طلبانه ترکمنستان در برابر روسیه بود که باعث شد، بحث خطوط لوله جایگزین، به شکل جدی‌تری از سوی روسیه دنبال شود

از طرفی ترکمنستان نیز در این مرحله تلاش کرد تا برای متنوع‌سازی مسیرهای خط لوله چاره اندیشی کند، اما نتیجه‌ای به بار نیاورد و برای صدور گاز خود، همچنان به روسیه وابسته بود. تنها اقدامی‌که برای ساخت خط لوله با موفقیت انجام شد، خط لوله کربچه-کردکوی برای صدور گاز به جمهوری اسلامی ایران بود که در سال 1997 به بهره‌برداری رسید. این خط لوله نیز تهدید آنچنانی برای روسیه محسوب نمی‌شد. در این زمان خط لوله ترانس خزر برای تامین گاز اروپا توسط آمریکا برای منزوی کردن روسیه مطرح شد که روسیه این خط لوله را تهدیدی علیه منافع خود می‌دانست و سعی کرد مانع از مشارکت ترکمنستان در آن شود.

در همین حال در نوامبر 1999 یادداشت تفاهم جهت احداث خط لوله گاز ترانس خزر، برای صادر کردن گاز ترکمنستان به ترکیه به امضاء رسید که این چالشی علیه برنامه‌های شرکت روسی گازپروم جهت احداث یک خط لوله گاز در عرض دریای سیاه برای صادرات گاز روسیه به ترکیه، که پروژه جریان آبی، نامیده می‌شد بود و دولت روسیه، قصد خود در متوقف کردن پروژه ترانس خزر را اعلام کرد. ولادیمیرپوتین و دیگر مقامات دولتی روسیه اعلام کردند که رسیدن گاز ترکمنستان به ترکیه و انتقال آن از طریق ترکیه به بالکان و اروپا به معنای از دست دادن بازار گاز روسیه برای عشق آباد است.

آنها ادعا کردند که اجراء پروژه جریان آبی، روسیه را قادر می‌سازد تا هم به عنوان تنها کشور عبور دهنده گاز ترکمنستان عمل کند و هم مسیرهای خط لوله نفت و گاز خزر- قفقاز جنوبی- ترکیه را بی‌اثرسازد . روسیه در بخشی از تلاش‌های خود برای بی‌علاقه کردن ترکمنستان به خط لوله ترانس خزر، پیشنهاد افزایش صادرات گاز ترکمنستان به روسیه در قالب قراردادهای طولانی مدت را داد. خط لوله ترانس خزر، نهایتا به دلیل بروز اختلافات میان آذربایجان و ترکمنستان و متعاقب سفر رئیس جمهور ترکمنستان به روسیه، در ماه می 2007، و متعاقب آن با سفر رئیس جمهور روسیه به آسیای مرکزی به حالت تعلیق درآمد.

در این سفر طرح خط لوله ساحلی دریای خزر از سوی روسیه مطرح شد و پس از آن روسای جمهور روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان متعهد به یک انعقاد موافقت‌نامه همکاری در زمینه ارتقاء شریان سیستم خط لوله آسیای مرکزی- (CAC)، در قلمرو خود شدند. این توافقنامه در حوزه‌ی دریای خزر، باعث یک زنگ خطر برای غرب شد که در مبارزه بر سر منابع انرژی آسیای مرکزی با روسیه شدیدا رقابت داشت. در نهایت در تابستان سال 2007، عشق آباد میزبان نمایندگان رسمی آمریکا بود که که اولین و مهم‌ترین هدف آمریکا ترغیب ترکمنستان، جهت صادرات انرژی به غرب از طریق خط لوله ترانس خزر بود تا بدینوسیله در واقع روسیه را دوربزند، اما با واکنش شدید روسیه رو به رو شد و هنوز هم این طرح عملیاتی نشده است.

مذاکرات اخیر مسکو و عشق آباد  درباره صدور گاز ترکمنستان به روسیه

ترکمنستان پس از توقف یک دوره سه ساله، مجددا صادرات گاز طبیعی به روسیه را در 15 آوریل 2019 از سر گرفت. شرکت گازپروم قصد دارد تا ماه ژوئن 2019 میزان 1.155 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از ترکمنستان خریداری نماید. گاز صادراتی به روسیه از طریق خط لوله مرکزی آسیا، که در دوران شوروی ساخته شده است و توسط گازپروم کنترل می‌شود، صادر کند .

آژانس خبری روسی TASS گزارش داد که روسیه و ترکمنستان در مورد امکان توافق برای قرارداد پنج ساله جهت خرید گاز ترکمنستان توسط روسیه مذاکره خواهند کرد. منابع خبری با اشاره به بیانیۀ یانوفسکی معاون وزیر انرژی روسیه در حاشیه کنفرانس بین المللی "چشم انداز همکاری انرژی بین روسیه و اتحادیه اروپا، صادرات گاز" در برلین مبنی بر امکان اجرایی شدن این قرارداد از نیمه دوم سال 2019 ، اذعان داشت: "مذاکرات در مورد انعقاد یک قرارداد میان مدت پنج ساله به پایان رسیده است و طرفها در مورد حجم عرضه و قیمت گاز بحث و گفتگو خواهند کرد. یانوفسکی تاکید کرد که ممکن است حجم گاز صادراتی به سطح سال 2016 برسد و مذاکرات در ماه ژوئن پایان خواهد یافت."

تا سال 2009، گازپروم بزرگترین خریدار گاز ترکمنستان بود و سالانه 40 تا 42 میلیارد متر مکعب گاز خریداری می‌کرد. علیرغم انعقاد قرارداد بلندمدت بین دو کشور در خصوص میزان گاز صادراتی، هرچند در ابتدا صدور گاز طبق قرارداد انجام می‌گردید ، اما طی پنج سال از 40 تا 42 میلیارد متر مکعب به 10 تا 11 میلیارد متر مکعب کاهش یافته و در سال 2015 به 4 میلیارد متر مکعب تنزل پیدا کرد.

در آن زمان شرکت گازپروم روسیه علت کاهش حجم گاز خریداری شده از ترکمنستان را به کاهش تقاضا در اروپا و اوکراین ارتباط داد. از سوی دیگر، طرف روسی قیمت گاز از ترکمنستان  را که مبلغ 240 دلار برای هر هزار متر مکعب بود به دلیل کاهش قیمت صادرات گاز که به طور مداوم با کاهش قیمت نفت مرتبط است، رضایت بخش ندانست و خواهان تجدید نظر در بهای گاز صادراتی از ترکمنستان شد.

سالهاست که پروژه تامین گاز طبیعی بازار اروپا به یکی از اولویت های اتحادیه اروپا و ترکمنستان تبدیل شده است، به ویژه بعد از قطع صدور گاز به روسیه در ابتدای سال 2016 و به ایران از ابتدای سال 2017 که سبب کسری درآمد گازی و مشکلات مالی در ترکمنستان گردید.

پیش از امضای کنوانسیون در رژیم حقوقی دریای خزر موضوع احداث خط لوله انتقال گاز ترانس خزر در هاله ای از ابهام بود چراکه احداث سیستم های خطوط لوله از بستر زیر دریای خزر غیرممکن بود، اما امضاء کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر، ترکمنستان و اتحادیه اروپا را برای اجرای این خط لوله امیدوار کرد و بروکسل به طور فعال این پروژه را تبلیغ نموده و جلسات و مذاکرات متعددی را با کشورهای ترکمنستان، آذربایجان سازماندهی کرد و برنامه‌هایی را برای چگونگی ترتیب صادرات گاز ترکمنستان به اروپا فراهم آورد.

شاید همین موضوع باعث شد که روسیه دوباره به پای میز مذاکره برای خرید گاز با ترکمنستان بیاید، چون این کشور احداث خط لوله انتقال گاز ترانس خزر را با توجه به اصرار آمریکا و اروپا به نوعی رقیب خود دانسته و در راستای تضعیف دیپلماسی گازی خود با اروپا تحلیل می‌کند، لذا در تلاش است تا به هر نحو ممکن نسبت به احداث آن تاخیر بوجود آورده و حتی جلوگیری نماید.

در هر صورت، احتمال دارد که یک قرارداد پایدار، میان مدت و در نهایت تبدیل آن به بلند مدت و سودمند برای مسکو و عشق آباد، اشتیاق ترکمنستان در خصوص پیوستن به خط لوله گاز ترانس خزر و اتصال به مسیر خط لوله گاز از مسیر جنوب به اروپا را  کاهش دهد، اما نمی توان گفت که ترکمنستان موضوع احداث خط لوله ترانس خزر برای انتقال گاز به اروپا را از دستور کار خود بطور کلی حذف نموده و ایجاد زیر ساخت های لازم برای عرضه گاز طبیعی خود به اروپا  را متوقف خواهد ساخت . این بدان معنی است که این پروژه در دستور کار مذاکرات میان ترکمنستان و اتحادیه اروپا باقی خواهد ماند، اما شاید دیگر یک پروژه اولویت دار نباشد. تحلیلگران حوزه انرژی معتقدند توافق بین بزرگترین نیروهای گاز اوراسیا، که روسیه و ترکمنستان هستند، نقشه انرژی منطقه و جهت جریان انرژی در فضای اوراسیا را تغییر می دهد و قرارداد صادرات گاز ترکمنستان با روسیه می تواند وابستگی خط لوله گاز ترانس خزر  را برای ترکمنستان کاهش دهد، اما نمی توان این مطلب را با واقعیتهای موجود منطبق نمود، زیرا هم ترکمنستان، هم آذربایجان، ترکیه و هم اروپا بر انجام این پروژه اصرار دارند . از طرفی آمریکا نیز در راستای مقابله با روسیه  به شدت پیگیر اجرای این خط لوله است.

علاوه بر این، تحلیلگران معتقدند عشق آباد در حال حاضر تاکید در توسعه منابع صادراتی گاز خود از صادرات گاز خام به ایجاد صنعت شیمیایی و فرآوری گاز برای تولید محصولات با ارزش افزوده بالا را دنبال می‌کند . در این خصوص با اعلام آمادگی روسیه، ژاپن و کره جنوبی ، مشارکت و سرمایه گذاری این کشورها در  ترکمنستان در حوزه یاد شده در دستور کار قرار گرفته است . در هر صورت باید منتظر ماند  تا مشخص شود که آیا صادرات گاز طبیعی ترکمنستان از طریق مسیر خط لوله گاز جنوبی در آینده به اروپا با توجه به مشکلات قبلی ترکمنستان با روسیه در خصوص صدور گاز، امکان پذیر خواهد شد یا آن گونه که عشق آباد بدنبال آن است موفق  به انعقاد یک قرارداد 5 ساله با مسکو برای صادرات گاز که مرحله بعدی این مذاکرات به زودی در شهر عشق آباد برگزار خواهد شد می‌گردد یا خیر ؟

 

 

بالا